30-31 Հոկտեմբեր 2020-ին,  կազմակերպութեամբ «Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիստուտ» հիմնադրամին եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան, տեղի ունեցաւ «Կիլիկիան Եւ Կիլիկիահայութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան Տարիներուն» խորաեգրեալ միջազգային գիտաժողովը։

1920-1921 թուականներուն Կիլիկիայի ինքնապաշտպանական մարտերու հարիւրամեայ տարելիցին նուիրուած «Կիլիկիան Եւ Կիլիկիահայութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան Տարիներուն» գիտաժողովի բացման արարողութեան օրհնութեան խօսք յղեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ձեռագրատան, արխիւի եւ թանգարաններու տնօրէն Արժ. Տ. Ասողիկ Քհն. Կարապետեանը։ Բացման խօսքով հանդէս եկաւ նաեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչ Եղիա Ճէրէճեանը։ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտ հիմնադրամի տնօրէն Յարութիւն Մարութեանը, ողջունելով զեկուցողները եւ հիւրերը, անպարտելի լաւատեսութեամբ ներկայացուց «Ինքնապաշտպանական կռիւներ/գոյամարտեր. հարիւրամեայ հերաւորութեան վրայ եւ մեր օրերուն» զեկոյցը, որ հետաքրքրութիւն եւ ոգեւորութիւն յառաջացուց ներկաներուն մօտ։

ՕՐ ԱՌԱՋԻՆ

Բացման խօսքով հանդէս եկաւ Հայաստանի Հանրապետութեան կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ սպորտի նախարարի տեղակալ Նարինէ Թուխիկեանը։ Ան կարեւորեց գիտաժողովի հրաւիրումը եւ ընդգծեց, որ 100 տարի առաջ մղուած ինքնապաշտպանական մարտերը ընդհանրութիւններ ունին Արցախի այսօրուան գոյամարտին հետ։ Թուխիկեան համոզուած նշեց յաղթանակի անխուսափելիութեան մասին՝ յաղթական տրամադրութիւն փոխանցելով զեկուցողներուն եւ մասնակիցներուն։

Զեկուցողները ինչպէս Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի գիտաշխատողներն էին, այնպէս ալ կը ներկայացնէին Հ.Հ. Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիայի պատմութեան, արեւելագիտութեան, հնագիտութեան եւ ազգագրութեան ինստիտուտները, Երեւանի պետական համալսարանը, Երեւանի պետական մանկավարժական համալսարանը, Երեւանի պետական բժշկական համալսարանը, Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի (շարժապատկեր, cinema) պետական ինստիտուտը, Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանը, Պէյրութի Հայկազեան համալսարանը, Լոնտոնի Կոմիտաս ինստիտուտը, «Օրբելի» հետազօտական կեդրոնը։

Լիագումար նիստին (նախագահող՝ Յարութիւն Մարութեան) զեկուցեցին Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. Արեւելագիտութեան ինստիտուտի գիտական ղեկավարի պաշտօնակատար, Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. ակադեմիկոս Ռուբէն Սաֆրաստեանը (Մուսթաֆա Քեմալ. պայքար Հայոց Կիլիկիայի դէմ (1918-1919 թթ.)), Ե.Պ.Հ.-ի պատմութեան ֆակուլտետի դեկան, պատմ. գիտ. դոկտոր, փրոֆեսոր Էդիկ Մինասեանը (Կիլիկիահայութեան ինքնապաշտպանական մարտերը 1920-1921 թ. եւ դրանց մասնակից հայուհիները), Խաչատուր Աբովեանի անուան հայկական պետական Մանկավարժական համալսարանի դոկտոր, փրոֆեսոր Սամուէլ Պողոսեանը (Ռազմաքաղաքական իրավիճակը կիլիկիահայերի համար 1920 թ.), Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչ, Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատուոյ դոկտոր Եղիա Ճէրէճեանը (Նորահայտ փաստաթուղթ Հաճընի ինքնապաշտպանության մասին): Լիագումար նիստն ամփոփուեցաւ հարց ու պատասխանով եւ քննարկումով։

Գիտաժողովի երկրորդ նիստին (Ջարդ, տարագրութիւն, «վերադարձ մնացորդաց», նախագահող՝ Սամուէլ Պօղոսեան) զեկուցեցին Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան ինստիտուտ հիմնադրամի յուշագրութիւններու, վաւերագրերու եւ մամուլի ուսումնասիրութեան բաժնի աւագ գիտաշխատող, պատմական գիտութիւններու թեկնածու Ռոպերթ Թաթոյեանը (Կիլիկիահայութեան թուաքանակը Հայոց Ցեղասպանութեան նախօրեակին (վիճակագրական աղբիւրների համադրութեան եւ վերլուծութեան փորձ)), Կոմիտաս ինստիտուտի աւագ հետազօտող Արա Մելգոնեանը (Հայերի վերադարձը Կիլիկիա 1919-1920 թ.), Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի ասպիրանտ Մարինէ Պէժանեանը (Հայկական լեգէոնի դերը կիլիկիահայութեան հայրենադարձութիւնը կազմակերպելու գործում), Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատմութեան ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, պատմ. գիտ. դոկտոր, փրոֆեսոր Սուրէն Սարգսեանը (Կիլիկիայում ինքնավարութեան հռչակման կազմակերպիչն ու ղեկավարը` Միհրան Տամատեան) յարգելի պատճառով չմասնակցեց գիտաժողովին։ Երկրորդ նիստը եւս ամփոփուեցաւ երկարատեւ հարց ու պատասխանով եւ քննարկմամբ, որմէ ետք գիտաժողովի մասնակիցները այցելեցին Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիր՝ յարգանքի տուրք մատուցելով ինչպէս Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերուն, այնպէս էլ Արցախի գոյամարտին հերոսաբար զոհուած քաջ հայորդիներուն։

Երրորդ եւ վերջին նիստը կը կրէր «Կիլիկիայի հարցը միջազգային քաղաքականութեան օրակարգում» խորագիրը (նախագահող` Յարութիւն Մարութեան) զեկուցեցին Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատմութեան ինստիտուտի աւագ գիտաշխատող, Ե.Պ.Բ.Հ.-ի հասարակագիտական առարկաներու ամբիոնի դոցենտ, պատմ. գիտ. թեկնածու Արմենուհի Ղամբարեանը (Կիլիկիան Միացեալ Հայաստանի կազմում ընդգրկելու Ա.Մ.Ն. տեսլականը),  Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատմութեան ինստիտուտի աւագ գիտաշխատող, պատմ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ Լիլիթ Յովհաննէսեանը (Կիլիկիան Ա.Մ.Ն. պետդեպարտամենտի 1919-1920 թ. փաստաթղթերում) եւ Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի դասախօս, պատմ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ Արման Մարտիրոսեանը (Կիլիկիայի հիմնախնդիրը 1919-1921 թ. ֆրանս-թուրքական յարաբերութիւնների համապատկերում):

Գիտաժողովի վերջին նիստը իր աւարտին հասաւ աշխոյժ քննարկմամբ եւ զայն շարունակելու պատրաստակամութեամբ։

ՕՐ ԵՐԿՐՈՐԴ

Գիտաժողովի չորրորդ նիստը կը կրէր «Կիլիկիահայութեան գոյամարտը. մասնակիցներ, ականատեսներ, վկայութիւններ» խորագիրը (նիստի նախագահող՝ Ռոպերթ Թաթոյեան): Զեկուցեցին Հ.Ց.Թ.Ի. հիմնադրամի գիտական աշխատանքներու գծով փոխտնօրէն, պատմ. գիտ. թեկնածու Էդիտա Գզոյեանը («Ինքնապաշտպանութեան իրաւունք» եզրոյթի մեկնաբանութեան շուրջ), պատմաբան, Գանատայի եւ Ա.Մ.Ն. Թէքէեան մշակութային միութեան գործադիր տնօրէն, “The Armenian Mirror-Spectator” շաբաթաթերթի խմբագրի տեղակալ Արամ Արքունը (Ինչու ֆրանսացիները եւ հայերը 1920 թ.ին Մարաշէն նահանջեցին), Հ.Հ. գիտութեան վաստակաւոր գործիչ, Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. հնագիտութեան եւ ազգագրութեան ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, բանասիրութեան գիտ. դոկտոր Վերժինէ Սվազլեանը (Կիլիկիայի հայերի ինքնապաշտպանական մարտերը ըստ ականատես վերապրողների վկայութիւնների), Եղիշէ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի աւագ գիտաշխատող Յասմիկ Հախվերտեանը, որ յարգելի պատճառով չներկայացաւ, սակայն անոր զեկոյցը ընթերցուեցաւ (Կիլիկեան հերոսամարտերի ականատեսը. Դաւիթ Ադամեան), Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատմութեան ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, պատմ. գիտ. թեկնածու Քնարիկ Աւագեանը (Ա.Մ.Ն.-ի հայերի մասնակցութիւնն ու նպաստը կիլիկեան կամաւորական շարժմանը (1916- 1920 թ.)):

Հարց ու պատասխանէ ու քննարկումէ ետք հինգերորդ նիստին (Ազգախնամ գործունէութիւնը Կիլիկիայում) նախագահող Էդիտա Գզոյեանը, ներկայացուց զեկուցողները։ Պէյրութի Հայկազեան համալսարանի «Հայկական Սփիւռքի ուսումնասիրութիւններու կեդրոնի» տնօրէն, քաղաքագիտութեան դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանը ներկայացուց «Հ.Բ.Ը.Մ. Հաճընի որբանոցի որբանոցայիններուն համապատկերը (1919-1920)» զեկոյցը։ Ապա, զեկուցեցին Հ.Ց.Թ.Ի. հիմնադրամի գիտքարտուղար, պատմ. գիտ. թեկնածու Նարինէ Մարգարեանը (Եգիպտոսի հայ որբախնամ կազմակերպութեան գործունէութիւնը Կիլիկիայում 1919-1921 թ.) եւ Հ.Ց.Թ.Ի. հիմնադրամի գլխաւոր ֆոնդապահ, գիտաշխատող Գոհար Խանումեանը (Հայկական կարմիր խաչի գործունութիւնը Կիլիկիայում 1919-1920 թ.)։ Նիստը աւարտեցաւ հարց ու պատասխանով եւ քննարկմամբ։

Վեցերորդ եւ վերջին նիստը նուիրուած էր Կիլիկիահայութեան մշակութային ժառանգութեան, անոր ոչնչացման եւ վերադարձի հեռանկարներուն (նիստի նախագահող՝ Նարինէ Մարգարեան): Նիստի զեկուցողներն էին Հ.Ց.Թ.Ի. հիմնադրամի ցուցադրութիւններու բաժնի վարիչ, գիտաշխատող Սեդա Պարսամեանը (Կիլիկիայի հայկական մշակութային արժէքների բռնագրաւումն ու ոչնչացումը Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներին) եւ Հ.Հ. վարչապետի աշխատակազմի հանրային կապերու եւ տեղեկատուութեան կեդրոն Պետական ոչ-առեւտրային կազմակերպություններու «Օրբելի» հետազօտական եւ վերլուծական կեդրոնի փորձագէտ Վահրամ Հովեանը (Սիսի Կաթողիկոսական Աթոռի վերադարձի հեռանկարները): Նիստի աւարտին ցուցադրուեցան գանատահայ լուսանկարիչ Հրայր Բազէի կողմէ անցեալ տարի Կիլիկիոյ մէջ առնուած հայկական բնակավայրերու համայնապատկերներու եւ հայկական պատմամշակութային յուշարձաններու լուսանկարները:

Հարց ու պատասխանի եւ քննարկման աւարտին տեղի ունեցաւ գիտաժողովի փակման արարողութիւնը։

Շնորհակալական խօսքով հանդէս եկան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչ եւ Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. պատուոյ դոկտոր Եղիա Ճէրէճեանը, «Հաճըն հայրենակցական միութեան» ատենապետ եւ «Տեսակէտ» մամուլի ակումբի նախագահ Յովհաննէս Գրիգորեանը։

Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-Ինստիտուտ հիմնադրամի գիտական աշխատանքներու գծով փոխտնօրէն Էդիտա Գզոյեանը իր երախտագիտութիւնը յայտնեց բոլոր անոնց, որոնք իրենց ներդրումն ունեցան գիտաժողովի կազմակերպման կարեւոր աշխատանքին։

Հ.Ց.Թ.Ի.-ի տնօրէն Յարութիւն Մարութեանն ամփոփեց գիտաժողովի արդիւնքները՝ շեշտելով ներկայացուած թեմաներուն արդիականութիւնը: Մատնանշելով Թուրքիոյ ցեղասպան քաղաքականութեան շարունակականութիւնը՝ ան նշեց,  որ այդ քաղաքականութիւնն այսօր դատապարտուած է ձախողութեան, որովհետեւ հայ ժողովուրդը միասնական ու վճռական է այս գոյապայքարին իր յաղթանակի հարցին մէջ։